Over romantiek en ironie (1)

Het is de ironie van de ironie, dat hij zo vaak verkeerd begrepen wordt. Voor Heines ironie geldt dat zeker. Het is misschien ook niet zo verwonderlijk, omdat deze in de loop van zijn leven ook nog veranderde.
In zijn beginjaren was Heines ironie vooral romantisch. De ironie is namelijk van meet af aan een onlosmakelijk onderdeel van de romantiek geweest. Vooral Friedrich Schlegel (ja, dezelfde van de dialectiek) heeft er veel - maar niet altijd even duidelijk - over getheoriseerd. Hij kende maar liefst drie verschillende vormen van ironie. De eerste was een voortdurende afwisseling tussen zelfschepping en zelfvernietiging, de Selbsbeschränkung. De tweede was de poëtische reflectie: het scheppingsproces moest in het werk begrepen zijn, als een zichzelf producerend kunstproduct. De derde vorm van ironie volgens Schlegel tenslotte was vooral filosofisch. De volmaakte ironie houdt op ironie te zijn en wordt ernst, volgens Schlegel: 'In jenem ursprünglichen Sokratischen Sinne […] bedeutet die Ironie eben nichts andres, als dieses Erstaunen des denkenden Geistes über sich selbst, was sich oft in ein leises Lächeln auflöst'.
Toch veranderde de ironie bij Heine in de loop van de jaren. Aanvankelijk was het vooral een middel om zichzelf te beschermen tegen gevoelens van pijn en ongeluk, later werd het ook de ironie van de oudere man die terugblikt op een politiek en literair veranderd landschap.
De moeilijkheid bij Heine is dat je zowel te veel, als te weinig ironie in zijn teksten kunt leggen. Heine als aanhanger van de Franse revolutie (hij woonde als politiek vluchteling in Frankrijk) voelde bijvoorbeeld zeker veel sympathie voor de stervende militair in Die beiden Grenadiere, al zit in het absurde van de sterfscène ook iets ironisch. In Du bist wie eine Blume zit de ironie aan het eind: onze protagonist bidt vooral dat God zijn geliefde bloem in haar lieflijkheid, schoonheid en reinheid mag bewaren. Dit is echter een onmogelijkheid, zeker wanneer die liefde geconsumeerd zou worden. Schumanns toonzetting maakt het overigens wel heel moeilijk deze ironie tot uitdrukking te brengen.
Bij het gedicht Abends am Strand mogen we weer niet vergeten dat de verhalen over verre landen indertijd heel populair waren en grote indruk maakten. Gezien vanuit ons tijdsperspectiefs heeft de scène iets grappigs, het is echter de vraag of Heine het zo bedoeld heeft, Schumann in ieder geval zeker niet.

Vervolg >>