Du holde Kunst - over de liedkunst

Du holde Kunst zijn de eerste woorden van An die Musik, een van de mooiste en meest bekende Schubert-liederen. An die Musik gaat over de troost die de ‘holde Kunst’ (hold, uit te spreken met een korte ‘o’ als in ‘hol’). Hold betekent volgens Van Dale alleen lieflijk, maar in de Duden vinden we ook als tweede betekenis genadig, dienstbaar, goed gezind. In de Duitse literatuur worden hold en lieblich ook wel samen gebruikt, dus waarschijnlijk zingt de tweede betekenis mee in de eerste.*

Du holde Kunst werd op vrijwel iedere Schubertiade gezongen en is het laatste Schubert-lied dat Fritz Wunderlich uitgevoerd heeft, kort voor zijn veel te vroege dood. Het is ook de titel van een boek van Maarten ‘t Hart, dat op zijn beurt echter weer zijn titel ontleend heeft aan het Schubert-lied.

Op deze site is de lieflijke kunst waaraan gerefereerd wordt, de liedkunst. De term liedkunst klinkt een beetje ouderwets, maar het zal duidelijk zijn dat het hier om kunst en liederen gaat. Het is echter niet zozeer de kunst van het zingen van liederen, als wel die van het zingen van kunstliederen, van liederen die tot de kunst gerekend worden. Vrijwel altijd zijn dat liederen uit de klassieke muziek en voor het overgrote deel stammen ze uit de romantiek.

Vaak wordt Schubert gezien als de eerste die liederen in de hier bedoelde zin schreef, maar daar is wel wat op af te dingen. Mozart’s Abendempfindung an Laura en Beethovens Adelaide zijn wel degelijk kunstliederen, al zijn ze dan geschreven met een andere bedoeling dan die van Schubert. Voor Beethoven, Haydn en zeker voor Mozart waren deze liederen bijzaak en het artistieke niveau ontstond min of meer vanzelf, omdat ze hun genie nu eenmaal niet konden uitschakelen. Schubert verschilde echter van hen omdat hij ook de intentie had om van liederen kunst te maken. Nog belangrijker is misschien dat Schubert er ook een uniek talent voor had.

Schuberts talent was zeker niet alleen muzikaal. Schubert was ook een groot psycholoog, wat te meer verbaasde omdat hij zo jong was toen hij zijn meesterwerken schreef en zo weinig ervaring had op het gebied van de liefde. Verder had Schubert een groot gevoel voor taal en literatuur. Hij paste bijvoorbeeld de tekst van Der Wanderer zo aan, dat hij de onsterfelijke regel dort wo du nicht bist, dort ist das Glück schiep. (Het geluk is daar, waar jij niet bent.)

Uniek in de liedkunst is, dat tekst en muziek even belangrijk zijn. In de millennia-oude traditie van dichters die zichzelf begeleidden met muziek, ging het in de eerste plaats om de tekst. In de opera gaat het toch meer om de handeling en in oratoria is de tekst weliswaar belangrijk, maar bijna altijd overbekend en daardoor weinig verrassend.

* (Merkwaardig is, dat het woord in mijn DDR-Duden uit 1968 helemaal niet voorkomt! )

De liedkunst houdt zich op een unieke manier bezig met het opnieuw vertellen van poëzie. Er wordt een verhaal verteld, maar de emoties binnen het verhaal worden vertolkt door de muziek. De muziek geeft ook weer commentaar op de tekst en daardoor heeft een lied bijna altijd meerdere lagen. Zo zien we in Schuberts Die schöne Müllerin dat de piano vaak de rol van het beekje vertolkt en commentaar geeft op de vragen en handelingen van de arme molenaarsleerling. Melodieën, akkoorden, ritmes, tempi en dynamiek leveren allemaal mogelijkheden die veel verder gaan dan de expressiemogelijkheden die de verteller ten dienste staan. Er is nauwelijks een emotionelere en indringendere manier te bedenken om een verhaal te vertellen dan in een kunstlied. Goethes Erlkönig is een prachtig en aangrijpend gedicht, maar de rillingen lopen je pas over de rug wanneer je het Schubert-lied hoort.

De liedkunst begint bij het woord. Van Schubert weten we dat hij als hem nieuwe gedichten onder ogen kwamen, onmiddellijk begon te componeren. Bij mijn weten zijn er geen gevallen bekend waarin een melodie of zelfs maar een thema bestond voordat de componist begon te werken met de tekst. Bij een goede zanger zien we dan ook dat hij of zij u een verhaal kan vertellen en uiteraard kun je dat alleen wanneer je je het eigen gemaakt hebt.

Is de liedkunst Duits? Ja en nee. De meest bekende liederen en liedcomponisten en tekstdichters horen allemaal bij de Duitse romantiek (zie ook hiernaast). Toch zijn er ook componisten en tekstdichters uit andere landen, bijvoorbeeld Frankrijk, Engeland, Rusland en zelfs uit Nederland. De wellicht meest bekende en zeer romantische tekstdichter Heinrich Heine, was weliswaar Duits maar werd door de Duitsers zelf lang als on-Duits of anti-Duits gezien, omdat hij Joods was en als Napoleongezinde banneling in Frankrijk woonde.

De liedkunst is een fascinerende stroom van gedachten en emoties, uitgedrukt in woorden en muziek. Allereerst zijn er de zieleroerselen die de dichter onder woorden heeft gebracht. Na het lezen daarvan heeft een componist zijn reactie daarop uitgedrukt in muziek. De zo geschreven muziek én de woorden roepen weer reacties op van pianist en zanger. Ten slotte is er de uitvoering daarvan die op zijn beurt weer een reactie bij u, de luisteraar, oproept. Daar houdt het echter niet op, want de reactie van de luisteraar heeft weer effect op de uitvoerenden, die op hun beurt weer de luisteraars beïnvloeden. Uiteindelijk is het dáár allemaal om te doen, om die onbegrijpelijke ontroering die zich van ons, als laatste schakel in deze creatieve keten meester maakt. Om die ontroering gaat het hier op deze site, om het weggevoerd worden naar een betere wereld, om de warme liefde waarvan gesproken wordt in het lied dat begint met de woorden
Du holde Kunst.